Χέρντερ, Γιόχαν Γκότφριντ

(Herder, Μόρουνγκεν, Ανατολική Πρωσία 1744 – Βαϊμάρη 1803). Γερμανός θεολόγος και φιλόσοφος. Το 1762 πήγε στο Κένιξμπεργκ όπου έγινε μαθητής του Καντ και συνδέθηκε φιλικά με τον Χάμαν. Στη συνέχεια πήγε στη Ρίγα (1764), όπου έγινε πάστορας. Το 1769 έφυγε από τη Ρίγα και πήγε στο Παρίσι, όπου συνδέθηκε με τον Ντιντερό και τον Ντ’ Αλαμπέρ. Από τη Γαλλία ξαναγύρισε στη Γερμανία. Στο Αμβούργο γνώρισε τον Λέσινγκ και στο Στρασβούργο συνδέθηκε φιλικά με τον νεαρό Γκέτε. Από τα έργα του πρέπει να αναφερθούν ιδιαίτερα: Άλλη μια φιλοσοφία της ιστορίας για την αγωγή της ανθρωπότητας (1774), Ιδέες για τη φιλοσοφία της ιστορίας της ανθρωπότητας (1784) και Γράμματα για την πρόοδο της ανθρωπότητας (1793-97). Η αντίθεση στη μαθηματική λογική αναπτύχθηκε από τον X. σε ένα ιδιαίτερο πεδίο, στο πεδίο της γλώσσας. Μαθητής του Χάμαν, του μάγου του Βορρά, ο X. επισημαίνει στο πρόβλημα αυτό την επείγουσα ανάγκη ενός νέου φιλοσοφικού κόσμου. Από αυτό θα αντλήσει μια νέα αισθητική, την ιδέα του έθνους, μια φιλοσοφία της ιστορίας που δεν βασίζεται πλέον στην τεχνική πρόοδο, την ιδέα των λογοτεχνιών ως εκφράσεων της εθνικής ψυχής. Η ανακάλυψη του X. για τη γλώσσα έχει στη βάση της μια αλλαγή των αισθητικών κριτηρίων και ιδεωδών, η οποία, εναντίον του ροκοκό, που ο ίδιος το θεωρεί επιτηδευμένο, τείνει προς το αρχικό και το αγνό. Ο X. βλέπει στη γλώσσα κάτι το πρωτόγονο και αδιάφθορο, τη γνήσια γεύση όλων εκείνων που βγήκαν κατευθείαν από τα χέρια του Δημιουργού. Η θεωρία αυτή της γλώσσας ως βαθιάς και μακρινής φωνής συνδέεται αναγκαστικά με την ιδέα του έθνους. Γλώσσα στην κυριολεξία είναι και τα ήθη, τα έθιμα, οι παραδόσεις, τα τραγούδια και η ποίηση ενός λαού. Γλώσσα και έθνος είναι δύο αδιαχώριστες όψεις της ίδιας πραγματικότητας. Το άμεσο αποτέλεσμα του προσανατολισμού αυτού του X. είναι ότι η έννοια του έθνους, μέχρι τότε αόριστη και χωρίς βάσεις, στηρίζεται τώρα σε κάτι το ουσιαστικό. Η γλώσσα είναι ο καθρέφτης μιας εθνικής πραγματικότητας. Πάνω στις βάσεις αυτές είναι εύκολη η δημιουργία μιας νέας θεωρίας της τέχνης. Ο X. είναι ο ιδρυτής της θεωρίας εκείνης των εθνικών λογοτεχνιών, που βρήκε υποστηρικτές και έξω από τη Γερμανία. Και όπως ο εθνικός χαρακτήρας σώζει την τέχνη από την κενότητα και την κάνει αναγκαία έκφραση, έτσι και η ιστορία των λαών αποκτά πνευματικότητα ακριβώς με την τέχνη. Ο X. θα προσφέρει έτσι το ουσιαστικό όργανο, που θα χρησίμευε αργότερα (Ματσίνι) για τη δικαιολογία των κινημάτων εθνικής ενότητας. Είναι ο δημιουργός και του ίδιου του όρου εθνικισμός. Τα έθνη προσφέρουν το παράδειγμα μιας αντίληψης της ιστορίας σύμφωνα με την οποία η ιστορία δημιουργεί και ανακαλύπτει η ίδια τον εαυτό της. Αλλά η αντίληψη μιας ιστορίας που στηρίζεται στην αυτόνομη δημιουργικότητα του πολιτισμού προϋποθέτει την ιδέα μιας διαλεκτικής που τροφοδοτείται από τη σύγκρουση των εθνών, σύγκρουση που τελικά ξεπερνιέται υπέρ της ανθρωπότητας. Έτσι ο X. εγκαινιάζει τη σκέψη του 19ου αι. σχετικά με την ιστορία. O Χέρντερ (σε πίνακα του Γκραφ) υπήρξε σημαντική πνευματική φυσιογνωμία της Γερμανίας το 18o αι. (Χάλμπερστατ, Glelmhans).